دستور دو تار کتولی                                                 

( در حاشیه رو نمایی از کتاب دستور دوتار کتولی، تالیف استاد  سید احمد حسینی  )

سواحل جنوب شرقی دریای مازندران ، (که به نادرست دریای خزر نامیده می شود واین در حالی که نام جهانی آن، دریای کاسپی  ( دریای قزوین   Caspian  Sea  استکه واقع بینانه تر از نام انتخابی ایرانیان است .) محل مهاجرت وسکونت اقوام مهمی درتاریخ بوده است . از سومریان گرفته تا داسه ها یا داهه ها که بخشی از آنان به محل کنونی رومانی مهاجرت کردند وتا زمان تهاجم رومن ها حکومت مستقلی داشتند  ونیز گذرگاه آماردها و گیل ها و...بوده است که آماردها به غرب سواحل جنوبی دریای کاسپی نرفتند و در حوالی آمل اسکان گرفتند ( آمل  به زیستگاه اقوام آمارد منتسب است) و گیل ها نیز از حوالی مشهد کنونی از این مسیر گذشته و در غرب دریای کاسپی ( قزوین ) اسکان یافتند. بعد ها اقوام عرب و دیلم و کوچندگان دیگری از سرزمین آناتولی و امپراتوری عثمانی به نواحی مرکز و شرق استان گلستان آمدند که ازمعروفترین آنان اقوام حاجیلر،علمشاهی( اعلمشاهی) کردکتولی و بابا کردی و مزیدی (از حوالی آباده فارس)و شکی( از اطراف شیروان خراسان )و....می باشند؛  اما دو قوم ساکن در حوالی خان به بین کنونی ( فندرسک ) و قوم دیگر  ( کتول ) که در حوالی علی آباد سکونت یافتند قدمتی بیشتراز اواخر تیموری یا زمان صفویه ندارند و شگفتا ، اطلاعات تاریخی و باستان شناسی، شناخت بیشتری از اقوام سومر و داسه و آمارد و گیل بدست آورده است تا درباره فندرسک و کتول ـ که به نسبت بسیار محدث و جدید می باشندـ وهر چندگاه اظهار نظر های عوامانه و بدوراز مستندات تاریخی و باستان شناسی و قوم شناسی  درباب فندرسک و بویژه کتول اظهار و نگاشته می شودکه  فاقد مناط اعتبار تاریخی و استناد علمی هستند.نگارنده این سطور به سائقه  گذران تقریباً تمامی عمر خویش در علی آباد کتول، این سرزمین را وطن محبوب خویش محسوب داشته و بدین جهت دلبسته هوا، اقلیم، فضای فرهنگی، گویش، موسیقی، نحوه بود و باش و زیست و...این منطقه از وطن کلان تر خویش ( ایران ) بوده است و هر آنچه رادر باب این موطن زمان کودکی و نوجوانی و جوانی و میانسالی و کهنسالی ،از طرف خویش و بیگانه اظهار یا نگاشته شود به اشتیاق رشف روحی نموده و از آن با لذت استقبال می نماید ؛ بویژه در جلسات فرهنگی که به فرهنگ علی آباد و توسعاً مناطق همجوامربوط باشد در حد توانایی شرکت نموده و مستمع یافته های نوین محققان و هنرمندان آن می باشم.

لطف دوستان نیز چندی پیش شامل حال گردید تا در مراسم رو نمایی کتابهای نگاشته شده درباب موسیقی کتول ازآثار هنرمند بسار گرامی جناب آقای سید احمد حسینی (حفظه الله ) شرکت کنم که در تاریخ پنجشنبه مورخه 28 امرداد 1395 در سالن اجتماعات اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی واقع در پارک شهر علی آباد کتول برگزار گردید ..

به علت تعریف نشدن زمان آغاز و پایان ، جلسه با یک ساعت تاخیر به جای ساعت 10/30 ، در ساعت حدود یازده و نیم شروع شد که طبق سنت حسنه اسلامی با تلاوت آیاتی از قرآن کریم متبرک و درادامه با سخنرانی کوتاه و صمیمی رئیس محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی علی آباد جناب  حجت الاسلام و المسلمین سید محمود میر دیلمی رسمیت یافت .

از فحوای کلام جناب حجت الاسلام و المسلمین میر دیلمی بر می آمد که به تازگی کسوت ریاست اداره مزبوررابر تن کرده و به سائقه هم محلی بودن با مردم منطقه به همکاری و مساعدت  آنان بسیار امیدوار و دلبسته است که ان شاء الله چنین روی خواهدداد ، به علت آشنایی با نوشته های  استاد و محقق گرامی  جناب حجت الاسلام و المسلمین سیدضیاء میر دیلمی ،و دوستی با بسیاری از میر دیلمیان و دیلمی های منطقه ، حضور و سخنان جناب میر دیلمی سبب شدبازذهن بدیدن آن سروران، به وشمگیر دشمنزیاری  برادر شگفت انگیز مردآویج

نیز سری بزند تا با کلنجار با تاریخ کوچ اقوام دیلمی از کوهستانهای میان قزوین و گیلان  برای پشتیبانی و حمایت از حکومت نو پای زیاریان ،سکونت و بود و باشی را رقم زنند که علی رغم ده سده فاصله، هنوز خیم وخوی این خاندان دلیر و فرهنگ دوست راکه نمونه شاخص آن در خوی و خیم شمس المعالی قابوس و نوه دانشمندش عنصرالمعالی کیکاووس نمایان بوده است شاهد باشیم؛ اگر چه رنگ سلحشوری و علاقه به جنگ و خونریزی قوم دیلم ـ که در پیش از اسلام نیز به همراه سیستانیان و ارمنیان ،بخش های مهم ارتش ساسانی را تشکیل می دادند و در درگیری های اعراب و ایرانیان در صدر اسلام، بی توجه به علت جنگ و کیستی های آن ، به جنگها می پیوستندـ از گفتنی های جالب اقوام دیلم محسوب می شود. گمان می رود گزارش نویسنده نامعلوم کتاب «حدودالعالم من المشرق الی المغرب» تصویری بدون شرح یا به قول اصحاب تلویزیون و رسانه های دیجیتال و ماهواره ها)No Comment   ( بر آن بسندگی دهد.  (...وبه همه حد گیلان و دیلمان هرروزی به هر دهی یک بار یا دوبار حرب کنند هردهی با دهی دیگر وروز بوّد که مردم کشته شوند به عصبیّت، و آن عصبیّت میان شان همی مانّد و حرب کنند تا آنگه که ازآن جای بروند به لشکری کردن، تا آنگه کی از آن جای بروند بلشکری کردن، یا بمیرند یا پیر شوند؛ و چون پیر شوند محتسب گردند وایشان را محتسب « معروفگر» خوانند ، و اگر همه ناحیت گیلان کسی، کسی را دشنام دهد یا نبید خورّد یا گناههاء دیگر کند چهل چوب یا هشتاد چوب بزنند وایشان را شهرک هاست با منبر ، چون : گیلاباذ، شال، دولاب، بیلمان شهر، این شهرکهاست خْرد واندر وی بازارها، وبازرگانان وی غریب اند ودیگر همه «معروف گر»اند وطعام همه این ناحیت لتیرست وبرنج و ماهی وازین ناحیت گیلان جاروب و حصیر و مصلی نماز وماهی ماهه افتد که به همه چهان ببرند . ص149 و 150 حدودالعالم . منوچهر ستوده. طهوری 1362  )ونه شگفت بازماندگان وبه تعبیری فرزندان مردآویج و وشمگیر و بهستون و قابوس و منوچهر و....دراین خطه با عنوان سادات میر دیلمی یا دیلم ویا دیلمیان خالص و عده دیگری با همان عنوان آن روزگار ( گیلک ) در این منطقه با سرافرازی می زیند اگر چه این آکواریوم نِژادی و فرهنگی را به دیگر مناطق ایران عزیز می توان تسری داد .

خانم گوینده و مجری جوانی که در کلیت خویش، نمایه زنان و دختران نژاده آرین را به ذهن متبادر می سازد با دعوت رئیس محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی کتول خود پس نشست تا خطیب پیش آید . در صحبت کوتاه حجت الاسلام  میر دیلمی نوعی صمیمیت و تواضع دلنشینی به چشم می خورد که آمیزش عبارات کتولی و فارسی بر جذابیت آن می افزود.اودر بخشی از سخنان کوتاه خویش هنری را که بن مایه های آن اعتقادی نباشد مردود دانست و امیدواری کرد که با همکاری هنردوستان منطقه بتواند به گستردگی این نوع نشست ها و جلسات هنری بیفزاید و متوجه نشدم کدام دوست بزرگوار نوشته ای به او فرستاد تا حضور حقیر تُنُک مایه را اعلام دارد . مجری محترم از قبل، چند بار از حضور جناب دکتر کیوان پهلوان در جلسه خبر داد که از تهران به این جلسه رونمایی کتاب های استاد سید احمد حسینی آمده اند و بعد از سخنرانی رئیش فرهنگ و ارشاد، ایشان که شکل و شمایلی همانند جناب دکترشعردوست سفیر سابق ایران در دوشنبه تاجیکستان را تداعی می کرد با دعوت مجری پشت تریبون قرار گرفت.  از سخنان آن بزرگوار مستفاد می شد که از اهالی مازندران سابق و کنونی هستند که علی رغم تحصیلات دانشگاهی دررشته زبان انگلیسی،تخصص تحقیق در موسیقی راداشته و کتابی نیز با همکاری استاد سید احمد حسینی تالیف کرده اند که از جمله کتابهایی است که درهمین جلسه رونمایی خواهد شد . گویا سه کتاب با موضوعیت موسیقی کتول ، چه شناساندن شخصیت های موسیقی دان کتول ، یا آلات موسیقی محلی و ترانه ها و دستگاه های موسیقی و... قرار بود رو نمایی شود که یک کتاب هنوز اززیر چاپ بیرون نیامده و دو کتاب ، یکی با عنوان : ( دستور دو تار کتولی ) که در 78 صفحه توسط انتشارات آرون به زیور طبع آراسته شده است و دیگری که به ظاهر محصول مشترک دکتر کیوان پهلوان و سید احمد حسینی است ،کتابی است در   338 صفحه با عنوان : « فرهنگ گفتاری در موسیقی ایران ـ استان گلستان» که در شناسنامه کتاب نشان از چاپ سوم کتاب دارد و شگفتا که علی رغم نام مولفین ( کیوان پهلوان و سید احمد حسینی برروی جلد کتاب ، نه در شناسنامه کتاب نام استاد سید احمد حسینی دیده می شود و نه در عنوان انگلیسی کتاب اشاره ای به نام سید احمد حسینی شده است. این در حالی است که مولف ارجمند در صفحه9 کتاب دستور دوتار کتولی اذعان نموده اند که : « ... سالها قبل با رفت و آمد پی در پی به منطقه کتول، با همکاری او،استادان ونوازندگان شایسته آن زمان، کتاب فرهنگ گفتاری در موسیقی ایران – گلستان ( بخش علی آباد کتول ) رابرای تشویق وتشجیع ایشان به اتفاق امر ( احتمالاً به اتفاق هم صحیح است! ) به رشته تحریر در آورده ایم تا باشد که شاهد تالیفات متعددی ازایشان باشم . )ودر همان صفحه با به رخ کشیدن تلویحی عدم آشنایی استاد حسینی به نت نویسی مقام او رابرخاسته از نظام استاد و شاگردی محسوب داشته که « ... این دو موضوع را نباید با هم تداخل داد .پس می توان نتیجه گرفت که [استاد ] سید احمد حسینی، خود در چارچوب نظام استاد شاگردی به استادی رسیده است و هیچ نیازی به نت نداشته است واولین باراست که او با دغدغه های خود نظام آموزش غربی را مهم تر می داند که این خود جای بحث دارد . )... و عجیب تر آن که عنوان انگلیسی کتاب نیز که (  Oral Literature in the context of music in Iran ) آورده شده است یه نظر می رسد با عنوان فارسی آن مطابقت نداشته باشد زیرا عنوان انگلیسی ( ادبیات شفاهی در حیطه موسیقی ایران ) می باشد نه آن عنوانی که بر روی جلد کتاب آمده است ( فرهنگ گفتاری در موسیقی  ایران (گلستان) .و با توجه به اغلاط نگارشی و چاپی متعدد کتاب و نیز برداشت های غیر عالمانه از منابع محلی در معرفی منطقه کتول ( که بخش های بسیاری فاقد ارتباط با موضوع می باشد ) شیوه تالیف و نگارش ،برای هر خواننده ای سئوال بر انگیز است  که در جای خود به نمونه هایی از آن اشاره خواهد شد .

استاد ارجمندجناب دکتر کیوان پهلوان ، در سخنان خویش با هشدار به این که تا 20 سال آینده اگر برای موسیقی محلی مان کاری نکنیم کارمان ساخته است از تلاش های خویش برای جمع آوری موسیقی های محلی سخن گفتند و به نکاتی اشاره فرمودند که از موارد آن یکی آن بوده است که برای موسیقی کتولی باید استاندارد تعریف شود و درباب اهمیت موسیقی های محلی فرمودند که یکی از محققین ( حافظه ام یاشار ظریف ضبط کرده است و مطمئن به صحت نام نخست نیستم. ) ازروی رقص کتولی پیشینه مان را مشخص کرده است به گلایه از مشکلات اخلاقی در هنرمندان موسیقی پرداخته ( اگر چه در توضیحات بعدی فرمودند که در میان هنرمندان موسیقی کمترین جرم و جنایت ها را داریم ) و از کاربرد نادرست کلمات شکایت کردند که کلمات مفاهیم خود را از دست داده اند ؛ کسی که حاجی نیست به او حاج آقا می گویند .یا عنوان استاد را برای هر کسی بکار می برند و یا عنوان دکتر برای کسی است که به دانشگاه رفته و تحصیل کرده است و نیز ذکر خاطره ای از روابط استاد و شاگردی که کمرنگ شده است ولی در هند این دست و پای بوسی  استاد توسط شاگردان هنوز رواج دارد و... که به نظر می رسید محرک آن مشابه حدیثی از رسول مکرم است که فرمودند شرک ( و به مناسبت موضوع تکبر و تبختر ) گاهی مانند حرکت مورچه ای سیاه در زیر صخره ای در ته چاهی تاریک نامرئی تر است ؛  احساس نا خوشایندی در شنونده ایجاد می کرد که پریشانی ضبط  مولفین کتاب فرهنگ گفتاری در موسیقی ایران و حذف نام استادسید احمد حسینی از نشانه های آن تواند بود .  

فصول ابتدایی کتاب که اغلب بر گرفته از آثار محققین محلی چون اسد الله معطوفی و محمد ابراهیم نظری ، محمد علی سعیدی و.. بویژه کتاب تاریخ مازندران و استر آباد رابینو است از قوت منابع کتاب می کاهد، زیرا عصبیت قومی برخی محققین سبب انحراف از کاربرد روش های علمی در تحقیقات می شود و کار را به آنجا می کشاند که سابقه کتول که از صفویه بالاتر نمی رود به واِژگان اوستایی کشیده می شود( محمد نظری . سیری در تاریخ سیاسی اجتماعی کتول 1374 نشر فدک ص 19 ) یا استاد گرامی ،جناب آقای معطوفی می کوشند با انواع چسب گرگان تاریخی را به استر آباد بچسبانند و جایگاه والای گرگان یا وهرکانه را که نهمین شهر مزدا آفریده در وندیداد است به استر آباد دهند و شخصیت های گرگانی را با اسامی استر آبادی مخلوط بیاورد تادر سردر گمی خواننده  هویتی برای استرآباد بتراشند ( ص 16 و 17 فرهنگ گفتاری در موسیقی ایران ) و این در حالی است که در همه منابع جغرافیایی گرگان شهری مجزا از استر آباد ذکر شده است . مثلاً در حدود العالم ص 142 در باب گرگان آمده است: ( شهری است مراورا ناحیتی بزرگست وسوادی خرم وکشت و برز بسیار و نعمت فراخ وسرحد میان دیلمان وخراسان ومردمانی اند درست صورت وجنگی وپاک جامه وبا مروت ومیهمان دار واین شهر بدونیم است ، شهرستانست و بکر آباد .ورود هرند کز طوس برود به میان این هردو نیمه بگذرد ومستقر پادشاه طبرستانست واز وی جامه ابریشم سیاه خیزد ووقایه ودیبا و قزین .ص143 حدود العالم نوشته شده در 372 هجری قمری .)

اما  درباب استر آباد در صفحه ای دیگر آمده است : (استراباد شهری است بردامن کوه نهاده وبا نعمت و خرم و آبهای روان و هوای درست وایشان به دوزبان سخن گویند یکی به لوترا استر آبادی ودیگر به پارسی گرگانی .واز وی جامه های بسیار خیزد ازابریشم چون : مبرم و زعفوری گوناگون . حدود العالم ص 144 ) حال چگونه این محققین ارجمند جواز نصب تندیس فخر الدین اسعد گرگانی را در میدان شهر استر آباد صادر فرموده اند ، معلوم نیست و متاسفانه هنوز هم کوشش می شود آب جایگاه تاریخی استر آباد و گرگان گل آلود گردد تا بتوان از ماهی های آن بهره گرفت .

در همین فصل یا عنوان تاریخ و جغرافیای استر آباد و کتول( ص13 الی 26 ) آن اندازه بحوث گرگان و استر آباد و کتول و ... عمدادر هم ریخته شده است که خواننده نا آشنا به جغرافیای تاریخی منطقه را به حیرت خواهد انداخت، البته علی رغم چاپ سوم کتاب، اغلاط گاه و بیگاه نگارشی و احتمالاً تایپی نیز مشاهده می شود  از جمله : ( ای لولیه بربطزن – ای لولی بربط زن ص41) ، ( فغان کاین لولیان شوخ سرنیکاز ...- فغان کاین لولیان شوخ شیرینکار شهر آشوب ص 41)

لازم به تاکید است که موارد مذکور هرگز از ارزش کتاب و رنج مولفین محترم آن نمی کاهد ، فقط ساختار تالیف نشان می دهد که طرح نخستین کتاب فرهنگ گفتاری قبلاً چیده شده و تکمیل گردیده و به عللی مطالبی نیز از استاد دوتارنواز کتولی ـ آقای سید احمد حسینی ـ بر آن افزوده شده تا مصداق ضرب المثل ـ حاجی اَنا شریک ـ  گردد.

زمینه و طرح تالیف کتاب فرهنگ گفتاری، یکدست نیست . مقدمات که درباب تاریخ و جغرافیای استر آباد است ، نافی حیطه کاری مندرج در جلد کتاب ( استان گلستان ) می باشد زیرا اقوام متعددی چون سیستانیان و بلوچان و کومشی ها و گیلک ها و ترکان حوالی مینو دشت و...نیز در همین مجموعه می گنجند  که  بدانان پرداخته نشده است و علاوه بر آن تاکید بیش از حوصله کتاب در باب سوابق تاریخی و جغرافیایی استر آباد ( که در موسیقی به نسبت حتی منطقه کتول محلی از اعراب ندارد ) سمت و سوی نامتعادلی به کتاب داده است . با این همه در غربت پژوهشهای مفصل در باب موسیقی کتول ونوازندگان و خوانندگان آن ، این مجموعه یادگار مثبتی از تلاش دکتر کیوان پهلوان و سید احمد حسینی است که در نظر محققان و دوستداران فرهنگ های بومی مشکور خواهد بود بویژه ذکر نوازندگان و دست اندرکاران موسیقی کتولی و ساز های آنان و تصاویر مندرج در فصول که بسیار مهم محسوب می شوند

نکته ای که در تحقیقات موسیقی کتول کمتر بدان توجه شده است ( و توسعاً در موسیقی دیگر اقوام ایرانی ) ، ارزش موسیقی های محلی جهت پی بردن به قوم شناسی و مسیر کوچ های تاریخی آنان بوده است . مثلاً زبان شناسی از ابزار های مهم در نژاد شناسی و قوم شناسی است و موسیقی نیز می تواند بدان تحقیقات مدد رسانی کند زیرا هم زبان و هم موسیقی کتولی ( علی رغم برخی پاره هایی که در غرب مازندران شاهد موسیقی کتولی هستیم )، از جهت زبانی ،ساختاری همانند ساختارزبانی نواحی دوردست های شمال شرقی خراسان تاریخی ( حوالی بدخشان و پامیر ) دارد همانگونه که با اندک توجه به موسیقی کتولی، رگه های فلک خوانی موسیقی تاجیکان را در آن می توان دید  که البته ورود به این مباحث تنها در تخصص جناب پهلوان و استاد حسینی و دیگر محققان می باشد.

گمان می رود کتابچه دستور دوتار کتولی ، از جهت اهمیت، بر فرهنگ گفتاری در موسیقی ایران می چربد زیراجمع آوری و نشر دستور دو تار کتولی و نت نویسی برخی ترانه های کتولی ، تلاشی نو و ان شاء الله مستمر برای حفظ میراث فرهنگی منطقه می باشد؛ زیرا به علت سرعت و شتاب نابودی زبانها و خرده فرهنگها ( که نوعی فشار ناگزیر در همسان سازی فرهنگ بشری در تاریخ معاصر است ) بیم نابودی اندک مانده های این فرهنگ منطقه ای می رود. سعه صدر مولف دستور دوتار کتولی در ارزش گذاری زحمات السابقون ، بسیار ارزشمند است .آنچه در چاپ دستور دوتار کتولی چشمگیر می نماید یکی چاپ کتابچه در قطعی نامتعارف است که حتی از اندازه قطع رحلی بیرون است و گمان می رود ناشر اصراربر استفاده بر قطع کاغذ ( A4  ) داشته است در حالیکه استفاده از قطع رایج وزیری( 24X 16 ) حس کتاب بودن را در دارنده تحریک می کند و بایسته تر می نمود . مورد مهم دیگر به سیاق چاپ کتاب های لاتین ، صفحه بندی کتاب از چپ تنظیم شده است که ممکن است بهانه چاپ صفحات نت نویسی علت آن ذکر شود در حالی که علی رغم نگارش نت موسیقی از چپ، بسیاری از کتابهای مهم را می توان نشان داد که علی رغم مشحون بودن از نگارش نت ، جهت صفحه بندی کتب فارسی در آن رعایت شده است . ضمیمه یک لوح فشرده از آموزش دروس دوتار نوازی، از توجه مولف محترم به اهمیت کار خبر می دهد .

در خاتمه شاید بتوان گفت در جنگ تاریخی بی هنران و هنرمندان که به قدمت تاریخ بشریت است و غربت تلخ هنرمندان  که چون زنبوران عسل شهد در کام آدمیان می ریزند و خود پایمال آنان می گردند، توجه و تشویق به هنر، بویژه هنر موسیقی که چون زمزمه گشایش در های ملکوت ، نوید جهانی فراتر و فراختراز مضایق دنیای جسمانی را می دهد ، پیوند دهنده ملک و ملکوت محسوب می شود و تلاشی درروحانی کردن فضای زمینی است ودستان هنرمندان نوازنده و نوازندگان و خوانندگان هنرمند ، نشانها از دستان رب جهانیان دارد یا به قول مولانا :

بانگ گردشهای چرخ است این که خلق              می نوازندش به طنبور و به حلق

                                                         ( سید ضیاء الدین جوادی / 30/ امرداد/ 95)